Granice działań konkurencyjnych

Na gruncie prawa polskiego podstawowym dokumentem kodyfikującym nieuczciwą konkurencję jest Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. 1993, nr 47, poz. 211 z późn zm.). Za czyn nieuczciwej konkurencji uznawane jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Czynami nieuczciwej konkurencji są w szczególności: wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, fałszywe lub oszukańcze oznaczenie pochodzenia geograficznego towarów albo usług, wprowadzające w błąd oznaczenie towarów lub usług, naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, nakłanianie do rozwiązania lub niewykonania umowy, naśladownictwo produktów, pomawianie lub nieuczciwe zachwalanie, utrudnianie dostępu do rynku, przekupstwo osoby pełniącej funkcję publiczną, a także nieuczciwa lub zakazana reklama, organizowanie systemu sprzedaży lawinowej oraz prowadzenie lub organizowanie działalności w systemie konsorcyjnym.

Granice konkurencji formalnie zostały określone w następujących przepisach:

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który ustanawia zakaz wszelkich porozumień między przedsiębiorcami, które mogą wpływać na handel między Państwami Członkowskim i których celem bądź skutkiem jest ograniczenie lub zakłócenie konkurencji. Ponadto ustanawia zakaz nadużywania przez przedsiębiorców pozycji dominującej na rynku wewnętrznym mogącym wpływać na handel między Państwami Członkowskimi;
Rozporządzenie Rady Nr 1/2003/WE z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu;
Rozporządzenie Rady Nr 139/2004/WE z dnia 20 stycznia 2004 r. w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorców;
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 2006/2004/WE z dnia 27 października 2004 r. w sprawie współpracy między organami krajowymi odpowiedzialnymi za egzekwowanie przepisów prawa w zakresie ochrony konsumentów;
Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS) – załącznik do porozumienia w sprawie utworzenia Światowej Organizacji Handlu (WTO);
Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z dnia 20 marca 1883 r.;
Układ o współpracy patentowej sporządzony w Waszyngtonie dnia 19 czerwca 1970r.;
Porozumienie madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków z dnia 14 kwietnia 1891 r.,
Akt genewski Porozumienia haskiego w sprawie międzynarodowej rejestracji wzorów przemysłowych, przyjęty w Genewie dnia 2 lipca 1999 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 198,poz.1522);
Dyrektywa 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej.
Dyrektywa Rady Nr 89/104/EEC z dnia 21 grudnia 1988 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich w dziedzinie znaków towarowych;
Dyrektywa 84/450/EWG z dnia 10 września 1984 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących reklamy wprowadzającej w błąd (Dz.Urz. WE L 250 z 19.09.1984),
Dyrektywa 97/55/WE z dnia 6 października 1997 r. zmieniającej dyrektywę 84/450/EWG dotyczącą reklamy wprowadzającej w błąd.
Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów Dz.U. z 2007 r., Nr 50, poz. 331, która formułuje zakazy stosowania praktyk ograniczających konkurencję i stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów oraz wprowadza zasady notyfikacji Prezesowi UOKiK koncentracji przedsiębiorców mogących wywołać negatywne skutki na rynku właściwym;
Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 roku Prawo własności przemysłowej Dz .U. z 2003r., Nr 119, poz. 1117, z późn. zm., która reguluje sposób przydzielania patentów oraz dodatkowych praw ochronnych na wynalazki, prawa ochronne na wzory użytkowe i znaki towarowe a także prawa z rejestracji na wzory przemysłowe, topografie układów scalonych oraz oznaczenia geograficzne oraz ustanawia przyjmowanie przez przedsiębiorców projektów racjonalizatorskich.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy (Dz.U. 1974, Nr 24, poz. 141 z późn zm) regulująca zakaz prowadzenie przez pracownika działalności konkurencyjnej (zakaz konkurencji).
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. 1993, nr 47, poz. 17. 211 z późn zm.)

Jednak znajomość aktów prawnych to jedno a ich umiejętne stosowanie w praktyce to drugi element tego samego zagadnienia. Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć o raporcie Grupy Lizbońskiej opublikowanym w 1992 roku, który wskazywał liczne niedomagania konkurencji jako fundamentu stosunków rynkowych i ostatecznie ją zanegował zarówno jako uzasadnioną współczesną ideologię, jak i mechanizm regulacji procesów gospodarczych. Mimo, iż uzyskanie oraz wykorzystywanie pozycji dominującej, czyli takiej dzięki której przedsiębiorstwo może zapobiegać skutecznej konkurencji niezależnie od potencjalnych konkurentów oraz blokować powstawanie warunków niezbędnych do powstania bądź rozwoju konkurencji jest niedozwolone, to przyjmując określoną strategię można próbować zachować monopol.

Prawnie przygotowywana strategia antykonkurencyjna zawiera takie elementy jak:

klastry patentowe, tj, stosowanie kilku patentów w ramach produkcji jednego przedmiotu,
zgłaszanie jako patentów zgłoszeń wydzielonych odnoszących się do jednego przedmiotu,
wszczynanie długotrwałych i kosztownych dla konkurencji procesów sądowych wstrzymujących obrót produktami konkurencji,
skupowanie patentów mogących zagrozić dynamice rentowności dominatora,
lobbowanie na rzecz przepisów budujących bariery wejścia na rynek dominatora np. koncesje, licencje, kontyngenty, warunki bezpieczeństwa itp. oraz stosowanie czarnego PR np. w zakresie jakości czy bezpieczeństwa stosowaniaproduktów konkurencji.

Oprócz przepisów i praktyk odnoszących się ochrony konkurencji w kontekście przepisów patentowych przybliżenia wymaga także instytucja zakazu konkurencji odnosząca się do pracowników przedsiębiorstwa. Pojęcie zakazu konkurencji odnosi się najczęściej do pracowników wyższego szczebla, którzy mają dostęp do wrażliwych informacji przedsiębiorstwa, którego celem jest prawne powstrzymanie pracowników od działalności konkurencyjnej.

Zakaz konkurencji musi być zawsze sporządzony w formie pisemnej. Może być sporządzony zarówno jako jedna z klauzul w umowie o pracę lub stanowić odrębny dokument. Istotne jest tu także czas trwania zakazu konkurencji. Może on być wyznaczony tylko na czas trwania stosunku pracę lub dodatkowo w wyznaczonym okresie po zakończeniu umowy o pracę, ale pod pewnymi warunkami. Zaznaczyć tu także należy, że nawet jeśli pracodawca nie zastrzegł zakazu konkurencji przy nawiązywaniu stosunku pracy z pracownikiem, to i tak ten drugi jeśli ma lub miał dostęp do informacji kwalifikowanych jako tajemnica przedsiębiorstwa jest zobligowany do zakazu działań konkurencyjnych przepisami ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz Kodeksem Pracy, zgodnie z którym pracownik ma obowiązek dbałości o dobro pracodawcy i chronienia jego mienia, a także obowiązek zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (art. 100 par. 2 pkt 4 k.p.). W skrajnych przypadkach konkurencyjnej działalności pracownika, nie zobligowanego umową o zakazie konkurencji, pracodawca może go zwolnić w trybie dyscyplinarnym, argumentując tę decyzję utratą zaufania. Dodać tu należy, że sam fakt odmowy podpisania umowy o zakazie konkurencji może stanowić także przyczynę rozwiązania stosunku pracy. Przy czym umowa taka musi być zgodna z przepisami prawa pracy i pracownik musi mieć możliwość negocjowania jej warunków.

Umowę o zakaz konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy można zawrzeć z każdym pracownikiem, natomiast rozszerzenie tej umowy o okres po ustaniu tego stosunku może dotyczyć jedynie pracowników mających dostęp do szczególnie newralgicznych tajemnic przedsiębiorstwa. Należy przy tym zaznaczyć, że zakaz konkurencji, budzący najmniej wątpliwości interpretacyjnych, to taki zakaz który precyzyjnie określa branżę, rynek konkretnych towarów lub usług oraz zakres terytorialny działalności i formę jej prowadzenia. Im większa precyzja tym lepiej dla obu stron. Podkreślić przy tym należy, że za działalność konkurencyjną uznawane jest także doradztwo non-profit, jeśli jest ono udzielone firmie konkurującej z pracodawcą lub nabycie jakichkolwiek udziałów spółki konkurencyjnej w przypadku zapisu w umowie o zakazie bycia wspólnikiem w spółkach konkurencyjnych. Umowa o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy może być odpłatna, jednak odszkodowanie to nie może stanowić części wynagrodzenia zasadniczego.

Umowa o zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy powinna ona zawierać dwa dodatkowe elementy, tj. czas obowiązywania zakazu oraz wysokość odszkodowania należnego pracownikowi. Czas obowiązywania zakazu powinien być adekwatny do czasu pracy, tzn. nie może być niekreślony lub przesadnie długi. Zaznaczyć przy tym należy, że okres ten może ulec skróceniu jeśli ustały przesłanki tego zakazu lub pracodawca nie wywiązał się z wypłaty odszkodowania. Za takie przesłanki należy uznać sytuację, w której tajemnica pracodawcy posiadana przez pracownika, będąca podstawą umowy o zakazie konkurencji, stała się informacją powszechnie dostępną oraz sytuację kiedy pracodawca zaprzestał działalności, której dotyczył zakaz konkurencji. Natomiast wysokość odszkodowania zgodnie z Kodeksem Pracy nie może być niższa od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Ponadto odszkodowanie może być wypłacane w miesięcznych ratach lub jednorazowo.

W razie sporu o odszkodowaniu orzeka sąd pracy. Stąd najlepszym rozwiązaniem jest ustalenie odszkodowania kwotowo. Dla tej umowy znamienne jest to, że pracodawca jest zobligowany do wypłaty odszkodowania za cały okres jej trwania natomiast czas trwania zobowiązania pracownika może ulec skróceniu z powodów wymienionych powyżej. Zabezpieczeniem pracodawcy w tej sytuacji może być zawarcie w umowie o zakaz konkurencji klauzuli dotyczącej prawa pracodawcy do wypowiedzenia tejże umowy.

W umowie o zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy, w przeciwieństwie do umowy o zakaz konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy, można i należy zawrzeć klauzulę o karze umownej w przypadku naruszenia przez byłego pracownikapostanowień umowy. Zazwyczaj kara ta jest naliczana za każdy przypadek ujawnienia tajemnicy przedsiębiorstwa. Jej wyegzekwowanie może nastąpić przez niewypłacenie byłemu pracownikowi części odszkodowania, gdyż ten rodzaj przychodu nie jest objęty szczególną ochroną przed potrąceniami jak w przypadku wynagrodzenia za pracę.

Odpowiedzialność cywilna

Przedsiębiorca, którego interes został naruszony, lub chociażby tylko zagrożony, w związku z dokonanym czynem nieuczciwej konkurencji, może żądać od przedsiębiorcy dokonującego czynu nieuczciwej konkurencji:

zaniechania niedozwolonych działań,
usunięcia skutków tych działań,
złożenia określonego oświadczenia,
naprawienia wyrządzonej szkody,
wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści,
zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny – jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.

Odpowiedzialność karna

Ściganie przestępstw (lub wykroczeń) z Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji następuje na wniosek (żądanie) pokrzywdzonego.

Kto, wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi w stosunku do przedsiębiorcy, ujawnia innej osobie lub wykorzystuje we własnej działalności gospodarczej informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, jeżeli wyrządza to poważną szkodę przedsiębiorcy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat

Tej samej karze podlega, kto, uzyskawszy bezprawnie informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, ujawnia ją innej osobie lub wykorzystuje we własnej działalności gospodarczej.

Kto, za pomocą technicznych środków reprodukcji, kopiuje zewnętrzną postać produktu lub tak skopiowany wprowadza do obrotu, stwarzając tym możliwość wprowadzenia klientów w błąd co do tożsamości producenta lub produktu, czym wyrządza poważną szkodę przedsiębiorcy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Kto organizuje system sprzedaży lawinowej lub takim systemem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Kto, oznaczając lub wbrew obowiązkowi nie oznaczając towarów albo usług, wprowadza klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów lub usług albo nie informuje o ryzyku, jakie wiąże się z korzystaniem z nich, i naraża w ten sposób klientów na szkodę, podlega karze aresztu albo grzywny. Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynu nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy lub sprzedaży konsumentom towarów lub usług połączona z przyznaniem wszystkim, albo niektórym nabywcom towarów lub usług nieodpłatnej premii, w postaci towarów lub usług odmiennych od stanowiących przedmiot sprzedaży. Wyjątek dotyczy jedynie premii stanowiących towary lub usługi o niewielkiej wartości lub próbki towaru oraz wygranych w loteriach promocyjnych, organizowanych na podstawie odrębnych przepisów, których wynik nie zależy od przypadku. W tym przypadku z żądaniem ścigania wykroczenia może wystąpić także krajowa lub regionalna organizacja, której celem statutowym jest ochrona interesów przedsiębiorców.

Kto rozpowszechnia nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd wiadomości o przedsiębiorstwie, w szczególności o osobach kierujących przedsiębiorstwem, wytwarzanych towarach, świadczonych usługach lub stosowanych cenach albo o sytuacji gospodarczej lub prawnej przedsiębiorstwa, w celu szkodzenia przedsiębiorcy, podlega karze aresztu albo grzywny.

Tej samej karze podlega, kto, w celu przysporzenia korzyści majątkowej lub osobistej sobie, swojemu przedsiębiorstwu lub osobom trzecim, rozpowszechnia nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd wiadomości o swoim przedsiębiorstwie lub przedsiębiorcy, w szczególności o osobach kierujących przedsiębiorstwem, wytwarzanych towarach, świadczonych usługach lub stosowanych cenach albo o sytuacji gospodarczej lub prawnej przedsiębiorcy lub przedsiębiorstwa.

Reasumując należy stwierdzić, że prawne granice konkurencji określają zasady konkurowania między podmiotami oraz stosunki lojalnościowe pracodawcy z pracownikiem. W jednym i w drugim przypadku przedsiębiorstwo jest zainteresowane przede wszystkim ochroną informacji własnej przed upublicznieniem, wynikającym zarówno z prawnego obowiązku utraty monopolistycznego prawa do patentu czy nielojalności pracowniczej oraz przed infiltracją ze strony konkurencji. Z tego względu strategia firmy powinna w swojej konstrukcji zawierać prawnie dozwoloną ochronę antykonkurencyjną oraz mechanizmy chroniące informacje wrażliwe, o których była mowa we wcześniejszym opracowaniu. Natomiast dochodzenie odpowiedzialności cywilnej lub karnej stanowi ostateczną instytucjonalną ochronę interesu przedsiębiorstwa.